برات سندی تجاری است که به موجب آن کسى به دیگری دستور مى‌دهد مبلغی معین را در زمان مشخص در وجه یا به حواله‌‌کردِ شخص ثالث بپردازد.
برات یک سند تجاری است و معاملات برواتی، اعم از اینکه بین تاجر یا غیرتاجر باشد، عمل تجارتی محسوب می‌شوند. در قانون تجارت، برای برات مزایایی در نظر گرفته شده که باعث شده است کسانی که با این مزایا آشنا هستند، به استفاده از این سند تجاری گرایش پیدا کنند. در تمام خرید و فروش‌ها و معاملات، امکان پرداخت به صورت نقد وجود ندارد و تاجرانی که اقدام به معاملات سنگین با ارقام بزرگ می‌کنند، قادر به پرداخت به صورت نقدی نیستند.علاوه بر این، مصالح دیگری نیز وجود دارد که تاجران را از پرداخت به صورت نقدی بر حذر می‌دارد؛ بنابراین افراد در مواردی به جای پرداخت وجه نقد از دیگر روش‌های پرداخت استفاده می‌کنند که برات یکی از آنها است که با حمایت قانونگذار، به یک سند تجاری ویژه تبدیل شده است.
کارکرد برات
برات، وسیله پرداخت در زمان آینده است؛ به این معنا که بدهکار در مقابل طلبکار با صدور برات، تعهد می‌کند که در زمان معینی، مبلغ مندرج در آن را شخص ثالثی، به طلبکار یا هر کس دیگری که دارنده برات است، بپردازد.در اینجا است که تفاوت برات با چک مشخص می‌شود؛ چون چک وسیله پرداخت حال است؛ اما برات وسیله پرداخت در زمان آینده. ممکن است صادرکننده برات و دارنده آن یک نفر باشند؛ مثلا (الف) براتی صادر کند که در سررسید معین، شخص (ب) مبلغ آن را به خود (الف) بپردازد. ممکن است که پرداخت در سررسید به شخص دیگری مثلا (ج) باشد. تاریخی که در برات مشخص می‌شود و در آن تاریخ، باید وجه برات پرداخت شود، وعده برات می‌گویند. معمولا زمان پرداخت وجه برات، در تاریخ معینی (روز، ماه و سال مشخص) تعیین می‌شود اما روش‌های دیگری نیز برای تعیین سررسید برات وجود دارد.
قبول برات‌گیر
یک برات سه طرف دارد و به عبارت دیگر سه نفر در آن دخیل هستند؛ کسی که برات را صادر می‌کند که به او برات‌کش، محیل و صادرکننده می‌گویند، کسی که برات را باید پرداخت کند که به وی محال‌علیه می‌گویند؛ یعنی کسی که پرداخت مبلغ برات به وی حواله شده است و نفر سوم که باید وجه برات را بگیرد که این فرد ذی‌نفع برات است. بیشتر مقررات مربوط به برات برای حمایت از این فرد است که به وی دارنده نیز می‌گویند. در حقیقت برات در ابتدا به اسم شخصی معین صادر می‌شود اما بعد از آن، تنها با امضا در پشت آن می‌تواند منتقل شود.بنابراین ممکن است برات قبل از سررسید بارها دست به دست شود اما سرانجام شخصی در سررسید باید پرداخت آن را مطالبه کند که دارنده برات است. این فرد امتیازات فراوانی دارد تا بتواند به حق خود برسد. در این میان، محال‌علیه، یعنی طرف دوم برات، کسی است که در سند مسئول پرداخت وجه برات معرفی می‌شود. اگر این شخص پرداخت برات را قبول کند، یک امتیاز دیگر به برات اضافه خواهد شد.قبولی برات، اقدامی است که مقررات و شرایط خاصی برای خود دارد اما به زبان ساده باید گفت محال‌علیه می‌پذیرد که در سررسید، وجه برات را پرداخت خواهد کرد. با این قبولی، برای دارنده اطمینان بیشتری از پرداخت برات پیدا می‌شود و برات اعتبار بیشتری می‌یابد. اگر محال‌علیهی که برات را قبول کرده، آن را در سررسید پرداخت نکند، او هم به عنوان یکی از مسئولان تضامنی برات، مسئول پرداخت وجه آن خواهد بود. این تضمین در سفته وجود ندارد چون در سفته دو طرف وجود دارد و صادرکننده باید خود وجه آن را بپردازد بنابراین قبولی گرفتن از وی بی‌معنی است.باید به این نکته اشاره کرد که ممکن است محال‌علیه برات را قبول نکند، یا بخشی از آن را قبول کند یا اینکه در سر وعده از پرداخت وجه برات خودداری کند، همه این فرض‌ها، توسط قانون پیش‌بینی شده و حقوق دارنده برات در هر یک از این فرض‌ها تامین شده است؛ اما معمولا در عمل، محال‌علیه در روابط تجاری، برات صادرشده را قبول می‌کند.
انتقال به دیگران با ظهرنویسی
یکی از ویژگی‌های برات، شباهت و نزدیکی آن با پول است. کسی که دارنده براتی است، لازم نیست حتما به دنبال وصول وجه آن برود بلکه می‌تواند با امضای پشت برات، آن را به دیگری انتقال دهد. چک هم این ویژگی را دارد. به این ترتیب، برات مانند پول دست به دست و با هر بار امضا برای انتقال، تضمین و اعتبار آن بیشتر می‌شود. ویژگی دیگر برات این است که اگر سررسید آن نرسیده بود و دارنده نیاز به پول داشت، با تنزیل آن، می‌تواند وجه برات را دریافت کند. تنزیل برات در صورت نیاز به پول نقد، ویژگی دیگر برات به نفع دارنده آن است.
ضامن‌های متعدد برای یک سند
یکی از ویژگی‌های برات (مانند چک و سفته) این است که در این سند تجاری، هر کس در انتقال و دست به دست کردن برات شرکت داشته و به این منظور آن را امضا کرده باشد همچنین ضامن‌ها، با یکدیگر «مسئولیت تضامنی» دارند.بنابراین هر کسی که برات را امضا کند، ضامن رسیدن دارنده برات به حق خود نیز می‌شود. لذا هر چه براتی بیشتر دست به دست شود و امضاهای آن بیشتر شود، بر اطمینان خاطر دارنده برات برای رسیدن به حق خود اضافه می‌شود. این شکل ضمانت، استثنایی و یک امتیاز برای دارنده برات است؛ چرا که معمولا آنچه در ضمانت اتفاق می‌افتد، این است که ضامن با ضمانت از مدیون، بدهی او را به خود منتقل می‌کند. بنابراین در روش معمول ضمانت، پس از انعقاد این عقد، باز هم یک مدیون وجود دارد و آن شخص ضامن است اما شخصی که از او ضمانت شده است، مسئولیتی ندارد.این در حالی است که در برات، تمام ضامنان این سند تجاری، مسئول باقی می‌مانند و دارنده برات، در صورتی که نتواند مبلغ مندرج در آن را از محال‌علیه بگیرد، می‌تواند به میزان مبلغ برات به هر یک از آنان یا گروهی از آنان یا حتی همه آنان مراجعه کند تا به طلب خود برسد. بنابراین باید گفت که اگر دارنده سند با انجام اقدامات و تکالیف قانونی نتواند به طلب خود برسد، یعنی مبلغ مندرج در سند را بگیرد، تمام امضاکنندگان سند، بدون در نظر گرفتن تقدم و تاخر مسئولیت هر یک، در مقابل دارنده، مسئول مبلغ ذکرشده هستند.
ضامنان پرداخت برات
بر این اساس، صادرکننده، انتقال‌دهندگانی که برات را امضا کرده‌اند، ضامنان برات و محال‌علیهی که برات را قبول کرده است، همه ضامنان پرداخت وجه برات به دارنده برات هستند. دارنده با وجود این همه تضمین، نگرانی کمتری برای رسیدن به حق خود دارد. این ضمانت اجراها به دارنده این اطمینان را می‌دهد که در نهایت خواهد توانست وجه سند را به همراه مخارجی که برای وصول آن متحمل شده است، دریافت کند و به همین دلیل است که افراد به جای گرفتن وجه نقد یا چک یا… برات را قبول می‌کنند. علاوه بر آنچه گفته شد، برات امتیازات دیگری نیز دارد مثل غیرقابل استناد بودن ایرادات و ادعاها در برابر دارنده با حسن نیت، اصل استقلال امضاها و… که همه به نفع دارنده برات و برای حمایت از او به وجود آمده است.
تعیین سررسید برات
سررسید برات به روش‌های مختلفی تعیین می‌شود که انتخاب روش‌های مختلف تعیین سررسید برات در رعایت مهلت‌هایی که در این سند تجاری باید مورد توجه قرار گیرد، موثر است. برات ممکن است به رویت، به وعده از رویت و به وعده از تاریخ معین باشد و نیز ممکن است زمان سررسید در متن برات با تعیین روز، ماه و سال معین شده باشد. برات به رویت، براتی است که به محض اینکه ارایه شد، در هر زمانی باشد، باید پرداخت شود. برات به وعده از رویت نیز به این ترتیب است که در آن شرط می‌شود مثلا دو هفته بعد از اینکه برات ارایه شد، وجه آن پرداخت شود.در این دو نوع برات، تعیین زمان دقیق پرداخت برات تا حد زیادی به تصمیم دارنده آن مربوط می‌شود؛ اما در دو نوع دیگر، تاریخ معینی در برات وجود دارد و دارنده برات باید در مهلت‌های تعیین‌شده در متن برات مراجعه کند.تعیین زمان پرداخت برات به طرفین این سند تجاری بستگی دارد اما برای استفاده از مزایای این سند تجاری، باید مهلت‌های قانونی نیز رعایت شود.
مهلت مطالبه قبولی و پرداخت برات
اگر برات به رویت یا به وعده از رویت باشد، وجه آن باید در ایران پرداخت شود، اعم از اینکه برات در ایران صادر شده باشد یا در خارج؛ دارنده برات مکلف است پرداخت یا قبولی آن را در ظرف «یک سال از تاریخ برات» مطالبه کند.اگر دارنده برات این وظیفه را انجام ندهد، برخی حقوق خود را از دست خواهد داد که عبارت است از حق رجوع به ظهرنویسان برات (کسانی که پشت سند برات را به عنوان ضمانت و انتقال امضا کرده‌اند و برای پرداخت آن مسئولیت تضامنی دارند) و صادرکننده برات که وجه برات را به محال‌علیه رسانده است.اگر در برات اعم از اینکه در ایران صادر شده یا در خارج، برای تقاضای قبولی مدت بیشتر یا کمتری مقرر شده باشد، دارنده برات باید در همان مدت، قبولی برات را تقاضا کند؛ در غیر این صورت حق رجوع به ظهرنویسان و برات‌دهنده که وجه برات را به محال‌علیه رسانده است، نخواهد داشت. در صورتی که برات دارای سررسید معینی باشد و نوع چهارم از روش‌های فوق برای تعیین سررسید برات استفاده شده باشد، دارنده برات باید روز وعده و سررسید وجه برات را مطالبه کند.
اعتراض به پرداخت نشدن وجه برات
برات، سندی با امتیازات ویژه است؛ در صورتی که وجه برات پرداخت نشود، در چنین شرایطی باید برای برخورداری از امتیازات برات اعتراض کرد. خودداری از پرداخت وجه برات باید در ظرف 10 روز از تاریخ سررسید، به وسیله نوشته‌ای که «اعتراض عدم تادیه» نامیده می‌شود، معلوم شود. اگر روز دهم تعطیل باشد، اعتراض روز بعد آن به‌عمل خواهد آمد. دارنده براتی که به علت عدم تادیه، اعتراض کرده است، باید ظرف «10 روز از تاریخ اعتراض»، پرداخت نشدن وجه آن را به وسیله اظهارنامه رسمی یا مراسله سفارشی دو قبضه به کسی که برات را به او واگذار کرده است، اطلاع دهد. هر یک از کسانی که پشت برات را به عنوان انتقال یا ضمانت امضا کرده‌اند نیز در ظرف 10 روز از تاریخ دریافت اطلاع‌نامه فوق، باید آن را به همان وسیله به ظهرنویس سابق خود اطلاع دهند.
مهلت اقامه دعوا
اگر دارنده براتی که باید در ایران پرداخت شود و به علت پرداخت نشدن، اعتراض کرده است، بخواهد از امتیازات ویژه برات استفاده کند، باید در ظرف یک سال از تاریخ اعتراض، اقامه دعوی کند.بنابراین یکی دیگر از مهلت‌هایی که برای استفاده از امتیازات برات باید رعایت شود، مهلت اقامه دعوا است. این مهلت از تاریخ اعتراض به پرداخت نشدن وجه برات آغاز می‌شود. باید توجه داشت که در مورد برواتی که باید در خارج از کشور پرداخت شود، اقامه دعوا علیه برات‌دهنده یا ظهرنویسان مقیم ایران، در ظرف دو سال از تاریخ اعتراض باید به‌عمل آید. دعوای دارنده برات علیه ظهرنویسان و نیز دعوای هر یک از ظهرنویسان (کسانی که پشت برات را به عنوان انتقال یا ضمانت امضا کرده‌اند) علیه ظهرنویس قبل از خود در دادگاه پذیرفته نخواهد شد. علاوه بر آن، پس از انقضای مهلت‌های فوق، دعوی دارنده و ظهرنویسان علیه برات‌دهنده (صادرکننده) نیز پذیرفته نمی‌شود؛ مشروط بر اینکه برات‌دهنده ثابت کند در سر وعده وجه برات را به محال‌علیه رسانده است که در این صورت دارنده برات فقط حق مراجعه به محال‌علیه را خواهد داشت.
مرور زمان
دارنده یک برات، برای استفاده از مزایای آن باید مهلت‌هایی را رعایت کند که شامل مهلت مطالبه قبولی و پرداخت وجه برات، مهلت اعتراض به پرداخت نشدن وجه آن و مهلت اقامه دعوا است. علاوه بر این باید به این موضوع نیز توجه داشت که برای استفاده از مزایای قانون تجارت در استفاده از برات، باید مواظب بود که مرور زمان نیز سپری نشود.هر دعوایی که در خصوص برات و سفته باشد، پس از انقضای پنج سال از تاریخ صدور اعتراض‌نامه یا آخرین تعقیب قضایی در دادگاه‌ها مسموع نخواهد بود؛ مگر اینکه در این مدت، رسما اقرار به دین واقع شده باشد که در این صورت مهلت مرور زمان از تاریخ اقرار محسوب می‌شود.دارنده برات، یعنی کسی که برات را در دست دارد، ذی‌نفع آن محسوب می‌شود و برای اینکه از امتیازات خاص این سند تجاری استفاده کند، باید گوش به زنگ باشد تا برخی مهلت‌ها سپری نشود. با گذشت مهلت‌هایی که در قانون تجارت تعیین شده است، به تدریج، برخی از حقوق دارنده برات از بین می‌رود.
